AMAIUR 1522
Los navarros que defendieron el Reino.

Nafar ideologian gertakari historiko gutxik dute Amaiurren defentsak adinako pisua. 1522an, Baztango urrutiko gaztelu horren harresien atzean babes hartu zuten legitimista gutxi batzuk heroikoki zendu ziren Nafarroa burujabea defendatzen ari zirela. Zenbaiten ustez, «azken nafarrak izan ziren».

1534an Remírez de Ávalosek gertatutakoaren berri eman zuen, modu nahasi samarrean, hurbiletik bizi bazuen ere, eta, hurrengo mendeetan xehetasunak gehitu zitzaizkion kontakizun horri, gertakari historikoa are idealizatuagoa eta erromantikoagoa bilakatuz.

Bestalde, XIX. mendearen amaieran, Nafarroak bere nortasuna bilatzen zuen garai batean, proiektu nazional kontrajarriak sortzen ari ziren, Espainiaren konkistaren aurka zeuden nafar batzuen jarrerak eztabaida piztu besterik zuen halabeharrez. Dokumentu-iturri berriek eta orain berriki egindako indusketa arkeologikoek Amaiurko balentria kondairen lanbrotik atera eta historiaren arloan kokatzen ari dira. Eta hori ona da. Balentria horren V. mendeurrena ospatzeko prestalanetan ari garen honetan, gertakarien kontakizun osoagoa, objektiboagoa eta zehatzagoa behar dugu.